“Keri Laran Sabalae” Nia Istória Luta
![]() |
Saudozu Keri Laran Sabalae |
“ITA TENKE HAKEREK ITA NIA ISTÓRIA RASIK HO RAN NO RUIN BA
UKUN RASIK-AN TANBA ITA NIA TERUS NO MATE MAK SEI DETERMINA DESTINU LIBERTASUAN
POVU MAUBERE HOSI NAKUKUN LARAN.”
DILI, (TATOLI) – Eis–Komandante em Chefe das FALINTIL, Kay Rala Xanana Gusmão husu atu hakerek istória eroi sira nia iha luta libertasaun nasaun nian, tanba istória importante atu jerasaun foun sira bele hatene.
“Istória eroi sira nian tenke
hakerek hanesan mós “Keri Laran Sabalae” nia istória luta libertasaun nasionál,
nune’e tenke fó omenazen ba eroi sira hotu ne’ebé fó vida ba ita nia rai,”
Ministru Planeamentu Investimentu Estratéjiku, Xanana Gusmão husu iha iha
serimónia inagurasaun eskola Keri Laran Sabalae iha Aldeia Iralafai, Suku
Bauro, Postu Administrativu Lospalos no Munisípiu Lautem foin lalais.
Xanana husu mós ba ministériu
Edukasaun ba futuru eskola sira iha Timor laran tomak di’ak liu uza eroina ho
eroi sira nia naran, hanesan eskola “Keri Laran Sabalae”.
Tanba realidade hatudu iha nasaun
ne’ebé de’it hakas-an atu ukun-an nunka haluha eroi no eroina nia sakrifísiu.
Nune’e dala barak liu matenek sira hakerek istória tanba konsidera istoria
importante hodi jerasaun foun bele hatene liuhosi edukasaun.
Saudozu Pedro
Nunes alias “Keri Laran Sabalae” moris iha Irlafai iha loron 22
Outubru 1955, oan hosi Lucas Nunes no Felicidade Nunes. Maun alin hamutuk nain
ualu, hosi sira ne’e mak Duarte Nunes (Aktual Vice Prezidenti Parlamentu
Nasionál), Vitor Nunes, Madalena Nunes, Amelio Nunes no Elsa Nunes.
Sabalae hahú nia eskola iha Colegio
Dom Bosco Fuiloro iha tempu Portugues no hasai Quarta Clase iha 1969.
Iha 1971, oan mane hosi Lucas Nunes
no Felicidade Nunes hasai formasaun monitór eskolár iha Dili, iha 1972 nia
hanorin eskola ensinu báziku iha Leuro to’o 1975.
Iha fulan Outubru 1975,
eis-profesor ne’e kaben kulturál ho nia noiva, Rojentina Bernardino hosi Aldeia
Assalaino.
Bainhira Indonézia invade
Timor-Leste, mane foun Assalaino ne’e halai ba ailaran hamutuk ho nia família
tomak Txaikery Sakalo hosi parte Norte Lospalos assume kargu sekretáriu suku
iha área Puamoko-Apa to’o Ira-Malaru iha tinan 1975-1976. Iha fatin ne’e rasik,
Pedro Nunes sarani nia an ho naran kódigu funu “Txaikery Ilimoko”.
Iha tinan 1976, Bainhira inimugu
harahun Sakalo, Txaikery halai ho nia kaben ba Tutuala ho nia família durante
semana tolu no nia kaben hetan abortu tanba kondisaun ailaran la permite. Liu
tiha ne’e, laen ba Rojentina hetan ordem hosi Komandu Rejionál no nia diside
haketak malu ho nia kaben no nia família destaka ba Belta 3 iha Iliomar hamutuk
ho Komisáriu Polítiku, Juvinal Inacio alias ”Sera Key”.
Iha tempu ne’eba hamósu
dezentendimentu parte Sakalo ho Komandu Rejionál Belta 3, ne’e duni “Sabalae”
hamutuk ho responsavél sira polítiku parte Sakalo inklui Orlando So, Dinis
Gandara, Vitor Gandara, Julio Alegria no responsavél sira seluk hetan
kapturasaun no deteña iha fahiluan durante durante semana rua. Liuhosi
investigasaun klean, sira inosente no ikus mai Komandu Rejionál husik sira, liu
semana ida de’it, “Sabalae ” hetan fi’ar hosi Komandu Rejionál nomeia nia sai
asistente Seleru eh lojístika ne’ebé servisu hamutuk ho Abel Larisina iha área
Iliomar.
Bainhira Belta 3 nakfera iha 1976,
Txaikery ho nia kompañeiru sira destaka ba Vikeke besik matebian hodi konsentra
iha ne’eba to’o 1977. Momentu ne’eba FALINTIL halo restaurasaun administrativa,
Sub-Rejiaun hotu, Talisma, Luar no Bivaque, Cernacs, Celulas no Nukleos.
Bainhira matebian rahun iha 22
Setembru 1978, Txaiekery/Sabalae hamutuk ho nia kompañeiru sira destaka mai
fali iha Lospalos liuhosi Lorehe hamutuk ho Komandante Maunana, Frederico da
Costa alias Bere Malai Laka, Maukusu, Kucomoko no Albino Morato,
hafoin sira hasoru malu ho Adjuntu Kay Rala Xanana Gusmão ne’ebé nu’udar membru
Komite Sentrál Fretilin (CCF) no responsavél polítiku, Adjuntu Txai, membru CCF
iha Achataraleu Mehara.
Iha tempu ne’e mak halo estratéjika
funu gerilla durante loron tolu halo reuniaun ho diresaun setór sira, asionár
gerilla iha ponte leste, adezaun tátika populasaun hasoru inimigu, grosu
diresaun no forsa ba sentru sira.
Sabalae asume tanba kargu hanesan
sekretáriu ba reuniaun ida ne’e foti menuta ba planu estratéjiku nian. Iha ne’e
mak halo projesaun kompania 017 ba Ponta Leste ne’ebé lidera hosi Komandante
Mautei,Segundu Komandante Latuasa, Segundu Komandante setór Kilik hanesan Xefe
Militar Gerilla nian.
Iha 1979-1984, Txaikery/Sabalae
hetan nomeasaun hosi komandu luta nu’udar asistente polítika ba departamante
informasaun, ajitasaun no propaganda ne’ebé lidera hosi Bere Malai Laka no mós
asistente pesoál ba Adjuntu Kay Rala Xanana Gusmão iha Sakalo hamutuk ho
Adelino Freitas nu’udar Sekretáriu Zona Monteiru, Julio Fereira Holy Natxa,
Julio Alegria,Gonsal Nunes alias Keris, Afonso Cabral no Benedito Dias Quintas
alias Punu Fanu.
Iha tinan hanesan, bainhira halo
análiza subjetiva iha Sakalo ne’ebé lidera hosi Adjuntu Kay Rala Xanana Gusmão
iha Sevai hetan asaltu hosi inimigu tanba hetan traisaun hosi Teotonio.
Inimigu konsege tiru mate ema nain
tolu inklui Martinho da Costa no dokumentu barak konsege hadaun no rede
klandestina balun iha vila laran sai nakdoko no tropa Indonézia atu oho sira
nai rua, liu tiha tinan ida inimigu tiru mate Vitor Nunes iha ailaran, iha
Sevai parte Norte Lospalos.
Ho akontesimentu ne’e, Adjuntu Kay
Rala Xanana Gusmão ho nia grupu tenke halai no destaka ba Iliomar inklui
Txaikery hodi forma delegasaun hodi akompaña situasaun sentru fronterias katak
rezisténsia sei eziste ka la’e. No mós halo lokalizasaun kompanias Freas, Tiga
Nol Lima no grupu sira seluk.
Iha 3 Marsu 1981, bainhira
reorganizasaun nasionál ba kriasaun Partidu Marxista Lenista FRETILIN, iha
Maubae entre Laline ho Lakluta, Txaikery Ilimoco hanesan membru komisaun
organizadora prinsipál ba konferénsia ida ne’e no sai sekretáriu prinsipál hodi
foti minuta no mós nomeiadu hanesan Xefe Departamentu Informasaun, Ajitasaun no
Propaganda hamutuk ho Konselleiru Militar Bere Malai Laka, Asistente Matos
Lemorai no Benedito Rodrigues.
Iha konferénsia ne’e mak halo
formasaun ba segunda jerasaun Komite Sentrál Fretilin ho membru nain ualu mak
Renaldo Correia Freitas alias Kilik Wae Gae sai membru CCF no Xefe Estadu Maiór
FALINTIL, Dinis de Carvalho alias Nelu Kadomi Timor sai membru CCF no Sub-Xefe
Estadu Maiór FALINTIL, Saki Nere sai membru CCF no Komisáriu Polítiku no
Sekretáriu Rejiaun Nakroman, Adelino Freitas alias Hari Nere sai membru CCF no
Sekretáriu ba Sekretariadu CCF no Adjuntu ba Komisáriu Polítiku Nasionál, Tito
da Costa alias Lere Anan Timur sai membru CCF no Komisáriu Polítiku kolokadu
iha brigada vermella no ikus mak Frederico alias Bere Malai Laka sai membru CCF
no Sekretáriu Biro Informasaun, Ajitasaun no Propaganda.
Kay Rala Xanana Gusmão eleitu
nu’udar Komisáriu Polítiku Nasionál no Komandante Xefe ba FALINTIL nian.
Hahú hosi ne’e, Txaikery sempre
hamutuk ho komandante supreme FALINTIL nu’udar asistente polítiku, sekretáriu
pesoál Xanana Gusmão sobre planu estratéjiku funu no xefe departamentu
informasaun, Ajitasaun no Propaganda ne’ebé hetan orientasaun direitamente hosi
komandu luta Kay Rala Xanana Gusmão.
Iha vila laran tropa Indonézia
destera Txaikery nia família ba Atauro iha tinan 1981-1982. Tanba inimigu rona
katak Txaikery mate iha Aitana durante operasaun Kikis. No nia alin Amelio
Nunes inimigu ka’er no dadus iha Lospalos.
Iha 1982, komandate Kay Rala Xanana
Gusmão hasoru malu ho Bispu Dom Martinho da Costa Lopes iha Mehara ho objetivu
Re-estabelesimentu ligasaun esteriór ne’ebé interompe dezde adezaun emisora
nasionál iha 1977.
Iha 8 Agusto hahú inisia
levantamentu armada ne’ebé akontese iha Mehara, Laleno, Leuro no Kraras,
Txaikery parte mós ba planu estratéjiku ne’e.
Iha 1984 Comdo da
luta orienta ba delegasaun FRETILIN hodi forma konverjénsia
nasionálista iha Portugal hamósu Uniaun Demokratika Timor-Leste (UDT), FRETILIN
no Igreja Timor hodi hatudu ba komunidade internasionál sobre polítika nasionál
iha ailaran.
Iha momentu ne’eba, bolu
re-estruturasaun radikál iha sentru rejiaun military sentrál nakroman. Ho
ida ne’e, Txaikery simu kna’ar foun hanesan Komisáriu Polítiku ba Informasaun,
Ajitasaun no Propaganda no mós sai sekretáriu Rejiaun Ponta Leste. Kompañeiru
sira hetan nomeasaun sai Komisáriu Polítiku hanesan Nino Konis Santana, Lu-Olo,
Falur Rate Laek, Mauvelis, Vivake no seluk tan.
Hosi 1984-1986, Txaikery hamutuk ho
nia kompañeiru sira iha sentru Rejiaun Militar Sentrál Nakroman to’o inimigu
tiru no ka’er nia iha 28 Novembru 1987.
Militar Indonézia lori nia mai iha
Lospalos Wira Husada hodi fo tratamentu. Iha ne’eba mak nia hasoru malu ho
Alfredo Rodrigues alias Horizon Comoro Lao Rai Funu ne’ebé hetan tiru nia ain
tohar no Adjuntu Fernando alias Hokara.
Liu tiha fulan ida, militar
Indonézia muda nia ho Comoro ba Kopasus Nangala sira iha tasi ibun. Iha ne’eba
mak Kopasus sira halo interogasaun ba nia loroloron durante fulan ida sobre nia
ligasaun ho rede klandestina no mós apoiu ne’ebé fo ba FALINTIL iha ailaran
maibé nia loke ibun to’o inimigu tortura nia no hatama bé tanke laran. Comoro
komesa buka kilat atu tiru malu ho Kopasus maibé la konsege. “Husik ami naben
hotu iha komarka laran” Comoro dehan.
Liu ida ne’e, Kopasus sira muda
fali Txaikery ho Alfredo ba SGI iha Comoro no Txaikery hela nafatin iha
Colmera.
Iha tempu ne’e mak Puto Oan Kiak
Funu ba vizita hodi entrega karta hosi David Alex Daitula nian, liu fulan tolu,
Txaikery ho Alfredo , Kopasus muda sira ba dadur iha Flamboyant Baucau durante
tinan ida.
Maske iha dadur laran maibé
Txaikery ho Daitula iha ligasaun nafatin tanba membru team sira balun mós
servisu iha rede klandestina ne’ebé fasilita sira nia servisu iha dadur laran.
Iha 1990, militar Indonézia husik
nia ho Alfredo sai hosi dadur, Alferdo fila mai Lospalos no Txaikery fila fali
ba Dili hodi hela hamutuk ho nia maun Duarte Nunes iha Vila-Verde no hetan
suporta hosi nia maun, Txaikery loke kios ida sai fatin atividade rede
klandestina tanba ligasaun metin kedas dezde iha ailaran.
Iha tinan hanesan, Txaikery hetan
ligasaun ho Komandante Kay Rala Xanana Gusmao. Depois ida ne’e mak nia naran
Txaikery Ilimoko muda ba “Keri Laran Sabalae”.
Iha fulan Abril 1990, Sabalae
hasoru malu ho Kay Rala Xanana Guamão iha Ponta Leste iha Pai-Oto, Bauro hafoin
ba Sakalo no Paicau. Ekipa ne’e kompostu hosi Acacio Bernardino alias moris,
Inacio Bernardino alias Adik, Alvarico da Costa alias Doben Hadomi
Timor,Americo no Putu Oan hamutuk ho ekipa ida hanesan Antonio Campus, Arlindo
da COnceição, Gil da Cruz no seluk tan. Liu semana rua inimigu komesa hatene
ona tanba maluk balun entrega foto ba kopasus bainhira Sabalae ho sira seluk
hasoru malu o Komandante Kay Rala Xanana Gusmão iha Enfermeiru Matias Goveia
nia uma iha Kuluhun-Dili.
Dezde ne’e, Sabalae komesa
subar maibé servisu nafatin ho nia kompañeiru sira iha atividade klandestina,
iha tempu hanesan, komandante Kay Rala Xanana Gusmão husu Sabalae atu
re-estrutura klandestina sai efetivu no efikas liu iha vila laran ho objetivu
luta pátria povu maubere bele ativu direitamente tanba rede klandestina ne’ebé
lidera hosi Constancio Pinto alias Terus, Jose Manueal Fernandes alias
Nakfilak, Donanciano Gomes alias Matak kuaze persegidu hotu no labele halo
atividade klandestina ho di’ak.
Bainhira 12 Novembru 1999 akontese,
Constancio Pinto alias Terus, Donancio alias Klamar Fuik subar no halai ba liur
no Jose Manuel Fernandes alias Nakfilak inimigu ka’er hamutuk ho Mau-Hudu
Ran Kadalak iha Dili iha Janeiru 1992. Iha Komite Frente Klandestina ida ne’e
membru barak make ma ka’er hanesan Jacinto Alves, Gregorio Saldanha,
Filomeno Alves, Francisco Branco no Juvencio Martins ne’ebé hetan dadus hosi
inimigu sira.
Liu tiha fulan hirak nia laran,
Komandande Kay Rala Xanana Gusmão inimigu ka’er iha 20 Novembru 1992 iha
lahane.
Povu barak dezanima ho kapturasaun
ida ne’e no joven barak mak husu ba Sabalae kona-ba luta tanba komandante ka’er
ona maibé nia dehan ba sira nune’e , “Ema ida labele muda destinu
povu maubere nian ba ukun rasik-an tanba objetivu ba libertasaun kauza komum no
fiar metin nafatin ba komandante maske nia iha dadur laran.”
Ho ran manas, Sabalae hateten
ba joven sira iha abrigu (Subar fatin) “Ita tenke hakerek ita nia istória
rasik ho ran no ruin ba ukun rasik-an tanba ita nia terus no mate mak sei
determina destinu libertasuan povu maubere hosi nakukun laran.”
Liu tiha fulan lima inimigu ka’er
Mauhunu Bulerek Karataiano iha Abril 1993, iha Ainaro, Sabalae simu mós
pergunta hanesan hosi rede klandestina no hatan nune’e, A luta Continua nia
signifikadu saida? Ne’e katak mate ka rende ita tenke assume nia kargu hodi
luta libertasaun nasionál, ne’e duni lalika hakfodak bainhira lider ida mai
rende ka mate tanba loron ida ema ida de’it mak dada bandeira mós ira sei hetan
ita nia ukun rasi-an.
Nino Konis Santan assume kargu Xefe
Konsellu Rezisténsia iha 1993, Sabalae nomeadu hosi Komandu Luta sai Sekretáriu
Ezekutivu Frente Klandestina ho nia Vise David Dias Ximenes ho Adjuntu sira
hanesan Rubin Loke Dalan, Paulo Assis, Funu Matak, Virgilio Smith no seluk tan.
Ho Sekretáriu Ezekutivu Frente
Klandestina Sabalae forma orgaun diretiva rejionál ORDIR ne’ebé responsabiliza
iha rejiaun tolu mak Rejiaun Leste, Paulo Assis mak ka’er , Rejiaun Sentru,
Paulo Alves alias Tubir Loke Dalan no Kompañeiru ka’er rejiaun Oeste,
Aquilino Fraga alias Ete-Uco.
Iha nivél Sub-Distritu forma Komite
Ezekutivu Zona, Cezo no kria nukleu rezisténsia populár, Nureps iha nivél suku
no estabelese selula komunidade iha nivél aldeia (CELCOM).
Bainhira forma ORDIR, komite
Ezekutivu Zona, Nukleu Rezisténsia Populár, Celula Komunidade, povu barak ativu
iha rede klandestina tanba re-estruturasaun la’o efetivu no FALINTIL hetan
apoiu makas no informasaun ba rai liur kona-bá situasaun rai laran mós la’o
di’ak maibé loron aban nia ita la hatene.
Iha 28 Juñu 1995, Sabalae ho
nia kompañeiru Remigio Tilman (Metan) lakon Bainhira halo vizita servisu ba
Xefe Konsellu Nino Konis Santana no ikus mai lakon iha loron 29 Juñu 1995 no
to’o agora ita lahatene nia paradeiru iha ne’ebé.
Família sira ne’ebé subar Sabalae
to’o nia lakon mak Alfredo da Conceição alias Superman ho nia
família hosi Kuluhun, Ines Araujo lai alias Mae Faluk ne’ebé
reprezenta hosi João de Araujo alais Hakilar nain hosi Kuluhun, Rosa
Cabral alias Biayanti ho nia família hosi Becora, Tia Rita hosi Lahane,
Mana Virginia, Luisa no Florindo hosi Kuluhun, Família Zias hosi Mota ulun
Becora, Felismina Araujo ho nia família hosi Becora, Família Araujo ho nia
família hosi Becora, família João hosi Tali laran Becora, Alex hosi Audian no
família Eduardo Tilman hosi Audian no seluk tan.
Komentar